انواع ساز نی | 5 ویژگی بهترین نی

تعریف ساز نی:

نی یکی دیگر از سازهای بادی و کهن ایرانی می باشد، جنس ساز نی از جنس گیاه نی می باشد، طریقه ساخت و برش گیاه نی به گونه ای است که هفت بند و شش گره از ساز نی را در بر می گیرد به همین جهت به این ساز نی هفت بند گفته می شود، سازنده نی در این هفت بند شش سوراخ، پنج سوراخ در قسمت جلو نی و یک سوراخ در قسمت پشت نی ایجاد می کند، به عبارتی الگوی سوراخ نی هفت بند به این شکل می باشد.

ساز نی، یک ساز بادی و سنتی ایرانی است که قدمتی چند هزار ساله دارد و در موسیقی سنتی و فولکلور ایران جایگاه ویژه‌ای دارد، این ساز از یک قطعه چوب یا نی توخالی ساخته می‌شود که معمولاً از گیاه نی بریده می‌شود.

ساختار نی:

• طول و قطر: نی معمولاً طولی بین 30 تا 60 سانتی‌متر و قطری حدود 1.5 تا 2 سانتی‌متر دارد. نی‌های کوتاه‌تر صدای زیرتر و نی‌های بلندتر صدای بم‌تری تولید می‌کنند.
• سوراخ‌ها: نی معمولاً دارای 5 تا 7 سوراخ است که با انگشتان نوازنده پوشیده می‌شود با دمش هوا در این سوراخ‌ها، نت‌های مختلف تولید می‌شوند.
• دهانه: دهانه نی قسمت ابتدایی نی می باشد که نوازنده از طریق آن قسمت در نی می دمد و صدا ایجاد می‌کند، این بخش به نوازنده اجازه می‌دهد تا با تغییر فشار هوا و تنظیم نحوه دمیدن، صداهای مختلف که در واقع شامل نت های متفاوت می باشد را تولید کند.

انواع ساز نی:

با توجه به اینکه ساز نی از گیاه نی که به صورت خود جوش در طبیعت رشد می کند بدست می آید، بدنه ی آن دارای ساختار طبیعی است و امکان کوک کردن این ساز وجود ندارد، بر همین اساس با تغییر طول و قطر لوله گیاه نی، می توان از هر پرده ای نی داشت.

همچنین به دلیل عدم امکان کوک کردن ساز نی، نوازنده مجبور است برای حضور در ارکستر و مطابق با رپرتوار آن ارکستر جهت پوشش دادن دامنه صوتی، از نی های متعددی استفاده کند که دارای اندازه های مختلف از طول انواع نی هفت بند می باشند.

در نامگذاری انواع ساز نی، فاصله پنجم هر نی را در نظر می گیرند، مثلا نی ای که بم ترین نت آن فا باشد به آن نی دو گفته می شود و یا نی ای که بم ترین نت آن دو باشد را نی سل می گویند، که البته این روش قدیمی است.

در سازهای بادی غربی که از تکنولوژی ساخت بالایی برخوردارند، بم ترین نت ساز را برای اسم آن ساز در نظر می گیرند، اگر ما نیز بخواهیم به این شکل سازهایمان را نامگذاری کنیم، بلندترین نی، نی فا بلند میشود و کوتاهترین نی نیز نی فا کوتاه می شود که در این فاصله 13 تا نی دیگر با فاصله نیم پرده مطابق با گام کروماتیک وجود دارد که نیم پرده نیم پرده از فا بلند تا فا کوتاه پیش می رود، بصورت زیر:

• 1. فا (فا بلند)
• 2. فا دیز
• 3. سل
• 4. سل دیز
• 5. لا
• 6. لا دیز
• 7. سی
• 8. دو
• 9. دو دیز
• 10. ر
• 11. ر دیز
• 12. می
• 13. فا(کوتاه)

به جز نی در کوک دو بقیه انواع ساز نی انتقالی می باشند، برای مثال وقتی ما نی در کوک سی بمل داریم و نت دو را با آن اجرا می کنیم، صدای نت سی بمل می دهد، برای همین باید برای این ساز یک پرده بالاتر نت نویسی نت نویسی کنیم یعنی برای اینکه صدای نت دو را داشته باشیم باید نت ر را بنویسیم.

یا نی در کوک لا یک پرده و نیم پایینتر از دیاپازون است و می بایست نت نویسی آن یک پرده و نیم بالاتر انجام شود تا دیاپازون صدا دهد.

نحوه نواختن نی:

در نواختن ساز نی که یکی از سازهای دشوار ایرانی می باشد باید بصورت همزمان دو مورد زیر رعایت شود:

• طریقه دمیدن هوا به داخل نی
• کنترل فشار هوای تولید شده

نوازنده نی را به صورت عمودی در دستان خود می گیرد و با قرار دادن لب های خود روی نی که به آن آموزش نی لبی گفته می شود و یا قرار دادن نی بین دو دندان جلو در آن می دمد که به این روش نیز اصطلاحا آموزش نی زدن با دندان گفته می شود.

بیشترین میزان از حجم هوای دمیده شده در نی، از طریق سوراخ های باز نی خارج می شود هر چند از انگشتان برای پوشاندن یا باز نگه داشتن برخی سوراخ ها استفاده می شود ولی حجم زیادی از هوا نیز از بقیه سوراخ ها که باز هستند خارج شده و موجب ایجاد صدای نت های مختلف می شود، در هنگام نواختن نی نوازنده گاهی دست راست خود را بالای دست چپ خود قرار می دهد و گاهی بالعکس.

صدای نی:

ما در ساز نی قادر به تولید انواع متفاوتی از صداها هستیم و احساسات متفاوتی از شادی تا غم را می توانیم با این ساز بادی بیان کنیم، صدای ساز نی هم در گروه نوازی و هم به صورت تکنوازی و در جواب آوازها مورد استفاده قرار می گیرد، از جمله انواع صداهایی که می توانیم بوسیله این ساز تولید کنیم عبارتست از:

• صدای نی غمگین
• صدای نی شاد
• صدای نی قدیمی
• صدای نی قدیمی غمگین
• صدای نی قدیمی شاد

صدای ساز نی به دلیل طنین خاص خود در موسیقی ایرانی و دیگر موسیقی‌های سنتی خاورمیانه کاربرد زیادی دارد قابل ذکر است هر چه لوله ساز نی باریکتر و کوتاهتر باشد صدای این ساز زیرتر و برعکس هر چه لوله این ساز پهن تر و بلندتر باشد صدای این ساز بم تر می باشد، بهترین قسمت صدا دهی نی حدود دو اکتاو از منطقه صوتی وسط می باشد، در زیر به بررسی کاملتر وسعت صدای نی می پردازیم.

وسعت صدای نی:

به طور معمول وسعت صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است که به چهار منطقه صوتی تقسیم می شود، البته این مناطق منطبق با دیاپازون می باشد که به طور طبیعی فاقد نت سی روی خط حامل می باشد، منظور از نت سی روی خط حامل، خط سوم حامل می باشد.

همانطور که در بالا اشاره کردیم وسعت صدای نی به چهار منطقه صوتی تقسیم می شود که این چهار منطقه عبارتند از:

• صدای بم و بم نرم
• صدای اوج
• صدای غیث
• صدای پس غیث (ذیل)

در زیر به توضیح هر کدام از چهار منطقه صوتی نام برده در بالا و نحوه اجرای نت های مربوطه در این مناطق می پردازیم، بهتر است برای درک هر چه بیشتر توضیحات مربوط به مناطق صوتی محدوده ساز نی، عکس زیر را که در رابطه با شماره گذاری سوراخ های ساز نی می باشد به خاطر بسپارید.

صدای بم و بم نرم ساز نی:

نت های قابل اجرا در این محدوده صوتی عبارتند از:

در اجرای این نت ها نحوه انگشت گذاری به شکل زیر می باشد:

• نت دو به صورت دست بسته
• در اجرای نت ر سوراخ 1 سر نی آزاد می باشد
• در اجرای نت می سوراخ های 1 و 2 آزاد می باشد
• در اجرای نت فا سوراخ های 1 و 2 و 3 آزاد می باشد
• در اجرای نت فا دیز سوراخ های 1 و 2 و 3 و 4 آزاد می باشد
• در اجرای نت سل سوراخ های سوراخ های 1 و 2 و 3 و 4 و 5 آزاد می باشند
• اجرای نت لا به صورت دست باز می باشد

همانطور که در بالا اشاره کردیم نت سی در این اکتاو وجود ندارد ولی نوازنده ها قادر به اجرای نت سی بمل با لب می باشند.

صدای اوج ساز نی:

نت های قابل اجرا در این محدوده صوتی عبارتند از:

در اجرای نت های محدوده اوج ساز نی نحوه انگشت گذاری دقیقا همانند انگشت گذاری نت ها در ناحیه بم ساز نی می باشد با این تفاوت که یک اکتاو بالاتر انجام می شود و نکته دیگر اینکه دو نت سل و لا با محدوده صوتی غیث مشترک است.

صدای غیث ساز نی:

نت های قابل اجرا در این محدوده صوتی عبارتند از:

در اجرای این نت ها نحوه انگشت گذاری به شکل زیر می باشد:

• نت های سل به صورت دست بسته
• در اجرای نت لا سوراخ 1 سر نی آزاد می باشد
• در اجرای نت سی سوراخ 1 و 2 آزاد می باشد
• در اجرای نت دو سوراخ های 1 و 2 و 3 آزاد می باشد
• در اجرای نت دو دیز سوراخ های 1 و 2 و 3 و 4 آزاد می باشد
• در اجرای نت ر سوراخ های 1 و 2 و 3 و 4 و 5 آزاد می باشد
• اجرای نت می بصورت دست باز می باشد

صدای پس غیث یا ذیل ساز نی:

نت های قابل اجرا در این محدوده صوتی عبارتند از:

در اجرای نت های محدوده پس غیث ساز نی نحوه انگشت گذاری دقیقا همانند انگشت گذاری نت ها در ناحیه بم و اوج ساز نی با این تفاوت که یک اکتاو بالاتر از اوج و دو اکتاو بالاتر از بم می باشد.

سه نت اول دو، ر و می با غیث مشترک می باشند، معمولا امکان اجرای نت آخر یعنی لا ( دست باز) وجود ندارد و نت سل نیز در نی های کوچکتر صدای واضح و مشخصی ندارد.

5 ویژگی بهترین ساز نی:

خرید بهترین ساز نی نیاز به دقت و بررسی موارد مختلفی دارد که در زیر به بیان این موارد می پردازیم.

1.کوک دقیق:

مهمترین ویژگی در هنگام انتخاب و خرید ساز نی کوک دقیق این ساز می باشد، کوک ساز نی باید مطابق با دیاپازون باشد تا در گروه نوازی بتوان از آن استفاده کرد.

در واقع موقعیت سوراخ نسبت به طول کل نی تعیین کننده کوک هر سوراخ می باشد ولی نی چون دارای بند و گره می باشد و در طبیعت این فواصل متغیر هستند و اینکه نی سازها با الگوی ثابت سوراخ کاری می کنند، ساخت یک نی کاملا دقیق کاری مشکل می باشد، به همین دلیل اساتید معتقدند نی ذاتا سازی نا کوک می باشد و این هنر نوازنده است که با دمش مناسب و به اندازه ژوست یا به قولی کوک بنوازد.

2.خشک بودن نی:

نی خوب نی ای است که خشک و به قول معروف جنس استخوانی دارد (منظور از تراکم استخوانی انسجام و تراکم بالای بافت نی می باشد که بر روی قیمت این ساز نیز تاثیر می گذارد)، در نی های خشک لایه خارجی تراکم بیشتری دارد، هر چقدر نی خشک تر باشد صدای زیباتری دارد.

به همین دلیل پس از چیدن گیاه نی از طبیعت چند ماه صبر می کنند تا کاملا خشک شود و سپس به ساخت ساز نی مشغول می شوند قابل ذکر است نی های حاشیه کویر بخاطر استخوانی بودن صدای زیباتری دارند مانند نی کاشان.

3.صدای رسا:

یکی دیگر از ویژگی های نی خوب داشتن صدای رسا با طنین خوب می باشد، بعضی از نی ها صدای خفه ای دارند و استخراج صدا در آنها راحت نیست، جنس نی و شرایط آماده سازی آن در رسا بودن صدای این ساز تاثیر گذار است.

منظور از شرایط آماده سازی ساز نی در نظر داشتن موارد زیر می باشد:

• چیدن نی در زمین مناسب
• نگهداری در مکان مناسب و به مدت لازم
• انتخاب نی ها با اندازه های مطلوب
• صافکاری نی
• تراش مناسب سر نی

4.ظاهر زیبا:

ظاهر زیبا و خوش ساخت بودن یک نی، موجب چشم نواز بودن این ساز می شود، داشتن بندپیچی های مناسب و بدون عیوبی مثل ترک و گره

5.ژوست بودن ساز:

ژوست بودن ساز نی مسئله بسیار مهمی است، مثلا زمانی است که در بعضی از نی ها نت Do در محدوده صدای بم کوک می باشد و دقیقا صدای نت دو میدهد، ولی همین نت در صدای اوج کمی بالاتر از دو صدا می دهد و این نشان از ژوست نبودن ساز می باشد و در صورت بروز این مشکل، نوازنده باید با دمش مناسب باعث رفع این مشکل می شود.